İlk Türk Devletleri

Tarihteki ilk türk devleti ve diğer ilk türk devletleri genel olarak orta asya  bölgesinde yaşamışlardır.

• Orta Asya bir çok uygarlığa ev sahipliği yapmış , kâh göçebelere kâh medeni yerleşiklere yuva olmuştur. Nihayetinde Türklerin bir kısmı bu topraklardan göç etmeyi seçmiş olsa da büyük çoğunluğu hala bu topraklardadır.

• Tarih öğrenmek için mutlaka harita bilgisine de sahip olmamız gerekiyor. Bunun için de coğrafya biliminden faydalanmamız şart. Özellikle Türkler gibi sürekli coğrafya değiştiren milletlerin tarihini araştırken harita bilmemiz önem kazanıyor.
• ilk türk devletleri tarihinin çeşitli coğrafyalarda izlenmesinin Türk tarihini bütüncül araştırmakta bizlere oldukça sorun yarattığını görüyoruz.

• Tarih sorularında karşımıza çokça çıkan soru tiplerinden biri de Türk tarihinin devamlılığı açısından doğan problemlerle ilgilidir. Bizler örneğin bir Britanya gibi devamlı aynı coğrafyada seyreden bir tarihe sahip değilir. Bu da malesef tarihimizi parça pinçik araştırmamıza sebep oluyor.
• Tarihe yardımcı bilim dallarını iyi bilmeli ve onlardan muhakkak surette faydalanmalıyız. Bu bilimlerin özellikle transkript ve dil bilim gibi zorlu konular olduğu da unutulmamalıdır.

• Tarih araştırmalarında bir tarihçi mutlaka çok yönlü davranmalıdır. 
• Tarihçi , yardımcı bilim dallarını iyi bilmeli ve mutlaka onlardan yararlanmalıdır.
• Tarihi bilgileri öğrenirken yer isimlerini ve haritaları da bilmemiz gerekiyor. Aksi taktirde yer ismi duyduğumuzda bilgilerimiz havada kalabilir ve unutma daha çabuk gerçekleşir.

Oysa duyduğumuz yer isimlerini zihin süzgecinden geçirerek, imgesel düşünürsek hafızamızda daha kolay saklarız.

Türk ismi ve kavramı konusuna bu gün değinmeyeceğiz ancak merak kedenler için buraya bir link bırakıyorum.

Ayrıca somut olmayan Türk kültürü ögeleri için bakanlığın

 bu sitesini  ziyaret edebilirsiniz.

• Türklerin ilk anayurdu Orta Asya‟dır
• Tarihte ilk kurulan Türk Devleti Asya Hun İmparatorluğu’dur
• Asya Hun Devleti’nin bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır
• Türk toplulukları ilk kez bir çatı altında toplayan Asya Hun Devleti’dir. Hükümdar ise METE HAN
• Onluk sistem adı verilen askeri teşkilatı ilk defa kuran Mete Han‟dır
• Türklerin kullandıkları ilk alfabe 38 harfli Göktürk alfabesidir
• Tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlet Göktürklerdir
• Türkler hakkında ilk belge MÖ. 318 tarihli bir Hun –Çin ticaret sözleşmesidir. (Kuzey Şansi)
• Türklerin bıraktıkları ilk yazılı belge II. Göktürk Devletine ait Orhun Kitabeleri’dir
• Göçebeliği bırakarak yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti Uygurlardır
• Matbaa ve kağıt kullanan ilk Türk devleti Uygurlardır
• Töreyi yazılı hale getiren ilk Türk devleti Uygurlardır
• Göktanrı inancından ayrı bir dine inanan ilk Türk devleti Uygurlardır (Maniheizm)
• Museviliği kabul eden ilk ve tek Türk topluluğu Hazarlardır
• Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti Avrupa Hun Devleti’dir
• Türklerle Bizanslılar arasında imzalanan ilk antlaşma Margus Barışıdır
• İstanbul’u ilk kuşatan Türk boyu Avarlar‟dır (619)
• İlk atı evcilleştiren ve tekerleği kullanan Türk topluluğu İskitlerdir
• Orhun yazıtlarını ilk okuyan Danimarkalı bilgin Thomsen‟dir
• İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu Karluklar‟dır
• Orta Asya’daki İlk Müslüman Türk devleti Karahanlılardır
• Türk İslam sentezini ilk gerçekleştiren Karahanlılardır
• Türkçe’yi ilk defa resmi dil olarak kabul eden Karahanlılar‟dır
• İlk Türkçe sözlük olan “Divan-ı Lügat’it Türk” Karahanlılar döneminde yazılmıştır
• Türk mimarisinden ilk kervansaraylar Karahanlılar tarafından yapılmıştır
• Farklı etnik yapıya sahip milletleri bir arada toplayan ilk Türk devleti Gazneliler‟dir.
• “Sultan” unvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır Gazneli Mahmut‟tur
• Hindistan’da İslamiyet’i yaymaya çalışan ilk hükümdar Gazneli Mahmut’tur
• Türkler ilk defa İslamiyet’i topluca Talas savaşından sonra kabul etmeye başlamışlardır

Orta Asya ve İlk Türk Devletleri

Coğrafi bir terim olarak orta asya kabaca tabirle Kuzey yönünde Sibirya ovalarının bulunduğu, Güneyinde Karanlık ve Hindikuş dağları, Batısında ise Hazar denizin çevrelediği alana verilen isimdir.

Orta asyayı doğuda Kingan dağları, Asya topraklarından ayırmaktadır. Gözün alabilidiği kadar düz ve kurak bir arazi düşünün !

Sert rüzgarların görüldüğü bir iklilime sahiptir. Öyleki zaman içerisinde burada yaşayan insanların gözleri çekik olmuştur. Bunun sebebi de şüphesiz sert rüzgarlar ve kum fırtınalarıdır. 

Genel itibariyle Türkler burada yarı göçebe bir hayat sürmektedir.

Yazları ve kışları bir bölgede yaşayan Türkler, hayvancılık ile hayatlarını sürdürmektedir. Hayvansal ürünler satarak, tarım ürünleri almaktadırlar.

Asya’da ilk türk devletleri ekonomik faaliyetleri arasında yağma kültürü  olduğu da bilinmektedir. Özellikle Çinliler üzerine yapılan yağma akınları ekonomik gelir getirmektedir. Yazımızda tarih konu anlatımı kapsamında Orta Asya iklimi ile devam ediyoruz.

Asya İsimlendirmeleri

• Asya bölgesi ön asya, orta asya ve uzak asya olarak sınıflandırılmıştır.
• Bazı tarihçiler ise major ve minor asya olarak tabir etmişlerdir. Major asya Büyük asya ya da uzak asya ,  minor asya ise tabiri caizse küçük asya ya da yakın asyadır.
• Asya kıtasının günümüzdeki unsurları çok karma bir yapıya sahip olmakla beraber genel sakinleri Çinliler , koreliler, Japonlardır. Bunun haricinde bir çok millet bulunmaktadır ama hakim unsurumuz bu milletler.
• En kalabalık nüfus ise tabii Çinliler. Çinliler ilk türkler zamanında ve günümüzde ve daha da öncesinde yerleşik hayata geçmişlerdir.

Nomad ve Civizilation Kavramları

Türkler ve Orta asya milletleri  göçebedir. Tarih boyunca göçebeler veya diğer adıyla nomadlar, yerleşiklerle yani medeniyet ile ( civizilation) savaşmışlardır. Bu bir yaşam mücadelesiydi elbette.

Asya kıtası Türklerin doğduğu yerdir. Günümüzde de Türkiye hariç , bütün Türk devletleri bu bölgede yaşamaktadır. Türkiye topraklarının da büyük bir bölümü batı asyadadır.

Orta Asya İklimi

Orta Asya topraklarında görülen bozkır iklimi, bölgenin çok soğuk ve keskin rüzgarları insanlar üzerinde güçlü bir etki bırakır. Gözler genellikle kısıktır çünkü sert rüzgarlar vardır. Türklerin elma kemikleri çıkıktır. Bu Türk ırkının genel özelliğidir.

Orta asya bozkırlarında Türkler, at sürer ve at bir Türk için vazgeçilmez bir dosttur. At üzerinde yemek yer, içer , hatta uyurlardı. Türkler için At önemli bir yere sahiptir.

Orta Asya’da Türk – Çin mücadelesi genellikle İpek Yolu için olmuştur. Bu ekonomik mücadele siyasi bir istikrarsızlığın fitilini sürekli ateşlemektedir. Türkler, Orta Asya’dan göçlerinde özellikle Çin baskısına boyun eğmemek adına kararlar almışlardır.

Meşhur Çin seddi ise, ilk türk devleti  olarak kabul ettiğimiz Asya Hunları‘nda Teoman döneminde yapılmaya başlamıştır.

İSKİTLER ile başlıyoruz.

İSKİTLER (SAKALAR)

• İskitler tarihte bilinen ilk Türk topluluğudur .

• Yunanlılar tarafından İskitler olarak bilinirken İranlılar onlara  SAKA diyorlardı.

• İskit hükümdarı Alper Tunga, Firdevs’inin yazmış olduğu Şehname adlı destanda Afrasiyab adıyla  zikredilmektedir.

• İskitlerin kadın hükümdarı Tomris Hatun dünyanın ilk kadın hükümdarı olarak bilinir.

• İskitler   Bozkırın Kuyumcuları adıyla bilinirler ve altın işlemeciliğinde ileridirler.

• Sakalar  ilk kez savaş aracı AT kullandılar. Üzengiyi icat ederek dünyaya tanıttılar. Bilhassa Avrupa

• Türk tarihinde ilk kez balbal diken Türk topluluğu olarak bilinirler.

• Alper Tunga destanı ve Şu destanı Sakalara ait önemli destanlardandır. Şu Türk hükümdarıdır.

Tarih etkinliğimize tarih konu anlatımı  içerisinde Asya Hun Devleti  ile devam ediyoruz.

Asya Hun Devleti – Hiung-Nu Devleti M.Ö 220

Asya Hun Devletinin Özellikleri

Asya Hun Devleti, Orta Asya’da bilinen ilk türk devleti ‘dir.

Türk tarihinde iskitler Türklerin en eski ataları olarak kabul edilse de eldeki kaynaklara baktığımızda en somut verileri çin kaynaklarında Hunlar’a dayandırabiliyoruz.

Bu hali ile bilinen ilk ve en eski Türk devletinin Hun ya da Çin kaynaklarındaki adı ile Hiung- Nu yani koyunlu devleti olduğunu söyleyebiliriz. Zira Hiung – nu ” koyunlu ” manasına gelmektedir. (Çince’de)

Bilinen ilk kurucuları Teoman‘dır. Tu-Man olarak da telafuz edilir.

Başkent ise Ötüken’dir.

ilk türk devletleri nde Burası kutsal başkent olarak da kabul edilir.

Teoman döneminde Çinlilere sürekli akınlar yapılmasından dolayı Çinliler tarafından Çin Seddi yapılmıştır.

En parlak dönemini Metehan zamanında yaşamışlardır. Metehan bütün Türk kavimlerini tek bayrak altında toplamayı başarmış bir hükümdardır. Bu sebeple Türk Siyasi Birliğini sağlayan ilk kişidir.

Metehan, Oğuz Kağan destanındaki Oğuz ile özdeşleştirilir. Çin’e boyun eğdiren ancak oraya asla yerleşmeyen Metehan , Bunun sebebini asimile olmamak olarak ifade etmektedir.

Çinliler yerleşik , Türkler göçebedir. Kalabalık Çin nüfusunun Türk nüfusunu asimile edebileceğini ve Türklerin asıl benliklerini kaybedeceklerini düşünür. Bu sebeple Çin’e yerleşmez, ancak dışarıdan vergi alır.

Asya Hunları Dağılma Süreci

Hunlarla ilgili dağılma sürecine baktığımızda genel sebeplerin de bilinmesi gerektiğini düşünüyorum. Ne oldu da Türk kavimleri dağıldılar? Türk kavimlerinin başsız kalmasının sebebi neydi ? ilk türk devletleri neden dağıldılar?

Şüphesiz kaynaklarda yazanların büyük bir çoğunluğu doğrudur. Çinliler entrikalarla Türkleri mağlup etmeyi başarmışlardır. Gerek çin prensesleri ile evlenen Kağanların dikkatsiz davranışları , gerekse bu prenseslerin casusluk faaliyetlerinin ülkeyi gerilettiği kroniklerde yazmaktadır.

Temel sebep bu mudur ? Kesinlikle hayır. Türk kavimlerinin başarısızlıklarının genel sebebi iç kavgaların ortaya çıkmasıdır. Bunda tahta geçiş veraset anlayışının rolü büyüktür.

İç kavgaların büyümesi ve dışarıya karşı birleşememe en büyük etkenlerden biridir.

Çin ordusunun revize edilmesi ve Türklerle savaşabilecek kapasiteye ve hıza ulaştırılması ile beraber savaşların kötüye gittiği açıktır. Türkler ağır ve hantal Çin ordularını ilk zamanlarda kolaylıkla alt ediyorken, revize edilmiş Çin orduları karşısında zayıf düşüyorlardı.

Kroniklere ve çeşitli kaynaklara baktığımızda orta asyadan yapılan göçlerin sebepleri arasında iklim değişiklikleri ve buna bağlı olarak ortaya çıkan kıtlıktan bahsedilir. Ancak bunun doğruluğu tartışmalıdır. Zira iklim, herkese değişmektedir. Bölgedeki tüm kavimlerin göç etmediğini görüyoruz.

Bu meyandan bakıldığında artan Çin baskısının etkisiyle göçlerin başladığı çok açıktır.

Asya Hunlarında çözülme Mete Han’ın ölümü ile başlıyor.

Metehan’ın ölümünden sonra ise Asya Hunları Kuzey ve Güney Hunları olarak ikiye bölünmüştür. Kuzey Hunları Çiçi, Güney Hunları ise Hohanyeh önderliğinde yaşamışlarsa da Güney Hunları bir süre sonra asimile olarak Çin egemenliğine girmişlerdir. Çin egemenliği uzun sürmemiş ardından Güney Hun devletine son verilmiştir. Şüphesiz bunda Hun isyanlarının rolü bulunmaktadır. Türkler daima özgürlük düşkünü olmuş ve bundan taviz vermemişlerdir.

Kuzey Hunları ise bu tavizi asla vermemiş , göç etmeyi tercih etmişlerdir. Çiçi önderliğindeki bu Türkler, daha sonra Balamir önderliğinde Avrupa’ya göçecek ve Avrupa Hun Devletini kuracaklardır.

*Asya Hunları göçebe yaşamışlardır. Metehan zamanında düzenli ordu sistemi kurulduğunu biliyoruz. Düzenli orduyu ilk defa kuran kişi Metehan’dır. Onluk sistem adı verilen bu düzende ordu 10,100,1000 kişilik gruplar halinde dizayn edilir.

Günümüzde de bu şekildedir. Tarihte ilk türk devletleri genellikle bu ordu sistemini takip etmişlerdir. Düzenli ordu şüphesiz devlet geleneğinin tekamülü (gelişimi) ile sonuçlanmış ve göçebe (nomad) yaşam tarzı kendisini yerleşik yaşam tarzına dönüşmeye zorlamıştır.

Türk Kara Kuvvetleri ( Kara Kuvvetleri Komutanlığı ) günümüzde kuruluş yılı olarak amblemlerinde m.ö 209 yılını taşımaktadır. Bu Metehan’ın düzenli ordu kurduğu düşünülen senedir.

Türk askeri teşkilatı Çinliler tarafından taklit edilmiştir. Bunun sebebi ise Çin ordusunda gerekli görülen bir revizyondur.

Türkler karşısında zırhlı bir ordu yavaş kalıyor ve başarısız oluyordu. Türkler ise at üzerinde savaşıyor ve ve piyade çin ordularına galip geliyordu.

Türklerin zırhı yer yer metal yer yer ise deriden imal ediliyordu. Türk ordusu Çin ordusunu yıpratma hareketları yapıyor ve  bu yağma akınları bir türlü durdurulamıyordu. Çin seddinin ise yapılış amacı akınları durdurmaktı. Teoman döneminde yapılmaya başlanan duvarlar hanedanlar döneminde inşaaya devam edildi.

Islıklı ok Metehan tarafından icat edilmiştir. Çavuş oku olarak da bilinir. Savaşlarda yön tayin etmek amacıyla üretilmiştir. Vatan sevgisi gibi kavramları ilk defa kullanan kişi Metehan’dır.

ilk türk devletlerinde İkili Teşkilat

 Asya Hunları ikili teşkilat sistemini kullanmamıştır. Bu noktaya dikkat çekmek için bu başlığı açtım. Zira tarih sorularında böyle bir ters köşe olması muhtemeldir. İkili teşkilatı ilk kullanan Türk devleti Göktürkler ‘dir.

İkili Teşkilat Nedir ?

Ülkenin doğu ve batı şeklinde iki eyalet olarak düşünülmesi ve doğuda büyük hakan oturmak şartıyla batıda hakanın temsilcisi olan bir yabgu bulunması ve ülkenin bu iki ikişi tarafından yönetilmesidir. Genellikle bu ikinci kişi kardeş veya en güvenilir hanedan üyesidir.

Oğuz Kağan destanındaki Oğuz Kağan’ın Metehan olduğu kabul edilmektedir.

Türkler ile Çinliler arasında imzalanan Kuzey Şansi anlaşması Türklerle ilgili en eski kayıttır. M.Ö 318 yılında yapılan savaş sonucunda imzalanan bir anlaşmadır ve Türkler ile ilgili ilk kayıtları bu anlaşma metni içermektedir.

Altın Elbiseli Adam ve Pazırık Halısı Asya Hunlarına ait önemli kalıntılardandır.

Çinliler tarafından Asya Hunlarının güney kanadına son verilmesiyle, Kuzey Asya Hunları göç etmek zorunda kalmış ve Batıya göçmüşlerdir.

Yazımızın başında da belirttiğimiz gibi Türkler her zaman asimile olmaktan korkmuşlardır. Bu sebeple Çin topraklarına yerleşmeyi uygun görmemişlerdir. Yerleşen Türkler ise daima asimile olmuşlardır. Tarih boyunca asimile olan toplumlar, genellikle kalabalık toplumlar içerisinde azınlıkta kaldıkları zaman ve kültürleri zayıf kaldığında asimile olurlar.

Türklerde asimile olan toplulukların Çinlileştikleri düşünülmektedir. Özellikle Çinli Prenseslerin etkisi ile bazı komutanlarda ve hükümdarlarda Çin etkisi artmıştır. Malesef ilk türk devletleri için yıkılış sebeplerinden biri de budur. Savaşçı özelliğini kaybeden Türkler, asimile olduktan sonra esir düşmeye mahkum olmuşlardır.

Kayıtlara baktığımızda Çiçi isimli hükümdarın asimile olmayı komik bulduğu ve asla kabul etmediği görülmektedir.

Tarih konu anlatımı ‘na Kavimler Göçü ile devam ediyoruz.

ilk türk devletleri – kavimler göçü

Çin baskılarından kaçan Türkler, soluğu Hazar Denizi kıyısında bulmuşlardı. M.S 374 yılına bu bölgeyi üst olarak kullanarak Balamir Han önderliğinde batıya göç ettiler. 

Batıda bulunan Germen kavimler dediğimiz Ostrogot, Vizigot, Vandallar,Gepitler, Anglo-Saksonlar,Franklar ve daha  nice topluluklar Hun etkisi ile daha da batıya göçmüşler ve Batı Roma’nın sonunu getirmişlerdir. Tabi bu çöküşün hemen olmadığı bir gerçek.

Tarihte olaylar birden gerçekleşmez. Bu olayları tetikleye süreç ve önemli unsurlar vardır. Yaşanan bu hadiselere tarihte Kavimler Göçü adını veriyoruz.

Kavimler Göçünün Bazı Önemli Sonuçları

Bir Türk Devleti kuruldu. Kurulan Türk devleti Avrupa Hun Devleti’dir.

Roma İmparatorluğu ikiye bölündü ve 476 yılında Batı Roma imparatorluğu yıkıldı. Doğu Roma yani Bizans ise 1453 yılında II.Mehmet tarafından yıkılacaktır.

Avrupa topraklarında derebeylik sistemi adını verdiğimiz Feodalite rejimi ortaya çıktı.

İlkçağ sona erdi ve Orta Çağ başladı. Ortaçağ Avrupa için her ne kadar karanlık bir dönem ise de islam dünyasının altın çağını yaşadığı bir dönemdir. Dogmatik düşünceden kurtulamayan avrupa ise uzun yıllar derebeylik hakimiyeti altında kiliseye boğun eğdi.

Avrupa Hun Devleti  M.S 374

Avrupa Hun Devleti, Balamir önderliğinde Türklerin Kuzeyden, Hazar topraklarına gelmesi ve burada Kafkaslardan Rus topraklarından  geçerek Avrupa’ya gelmesi ile kurulmuştur.

Bu büyük Türk göçü burada bulunan  Germen Kavimleri (Ostrogot ve Vizigotlar, Frenkler vs) yerinden hareket ettirmiş ve bu olaya Kavimler Göçü denmiştir. Kavimler göçünün sonucunda Batı Roma imparatorluğu zor durumda kalmış ve yıkılmıştır.

Barbar kavimler, denen bu kavimlerin bu isimle nitelendirilme sebebi göçebe olmalarıdır.

Uldız zamanında Anadoluya ayak basmışlar ve Bizans’ı vergiye bağlamışlardır. I.Theodisius zamanında 395 yılında bu akınlar yapılmıştır.

Avrupa Hunları ‘ nın en parlak dönemi Attila dönemidir.

Doğu Roma İmparatorluğunun vergi vermemesi sorunu nedeniyle yapılan seferler sonucunda Margos ve Anatolius anlaşmaları yapılmıştır.

Özellikle anatolius anlaşmasına göre vergiler 3 kat arttırılıyor ve ortak bir pazar (niş) kurulmalıdır.

Almanlara ait olan Nibelungen destanında Hun-Germen mücadeleleri konu edinilir ve destanda Attila , Etzel olarak ifade edilir.

Avarlar – ilk türk devletleri

Avarlar, Çin kaynaklarında Juan Juan olarak geçmektedir. Göktürk kaynaklarında ise Apar ismiyle anılıyorlar.

İlk kurucuları Bayan Kağan’dır.

İstanbul’u kuşatmaları onları bu konuda ilk yapıyor. Özellikle üzengi olarak bilinen at koşum takımını Avrupa’ya yayanlar Avarlar’dır.

Hristiyanlığı kabul etmiş olan ilk türk devleti dir.

Göktürk Devleti – Köktürk Devleti

Adından da anlaşılacağı üzere Türk kelimesini isminde ilk kez  kullanmış olan Türk devletidir. Tarih boyunca çeşitli isimlerle anıldılar.

Hun topluluklarının da atası olan Aşina soyuna dayanırlar. Milliyetçi bir Türk topluluğudur.

Bumin Kağan , Avarlara karşı ayaklanarak bağımsızlığını ilan etti ve Devleti kurdu.

Devletin doğusunu Bumin Kağan , Batısını ise Yabgu ünvanı ile İstemi Yabgu yönetti.

Not : Türk devletlerinde görülen ikili yönetimde büyük kağan doğuyu, kardeşi veya amcası ise batıyı yönetir. Batıyı yöneten hükümdara “yabgu” ünvanı verilir.

En parlak dönemlerini Mukan Kağan döneminde yaşadılar.

Göktürkler Asya Hunlarının Metehan döneminde yaptığı Tüm Türkleri tek bayrak altında toplama ülküsünü ikinci kez gerçekleştirmeyi başardılar.

Bumin Kağan öldüğünde devlet Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldı ve Çinliler tarafından bağımsızlıklarına son verildi.

Ancak bu Göktürkler için bir son olmayacaktır. Kürşat Ayaklanması ileyeniden toparlanmayı başardılar ve ikinci bir Köktürk devleti olan Kutluk devleti kuruldu.

Kürşat Ayaklanması

Çin sarayını basarak Sarayda rehin tutulan Türk asilzadelerini kurtarmak ve devleti yeniden toparlamak için Kürşad ve arkadaşları tarafından çıkarılan ayaklanmadır. Çin sarayı basılarak eylem gerçekleştirilse de Kürşad ve 39 adamı katledilmiştir. Ancak bu isyan Türklerin uyanışı ile sonuçlanmıştır.

Kutluk Devleti – II.Göktürk Devleti

Çin egemenliğine boyun eğmeyi reddeden Türkler İlteriş Kağan önderliğinde ayaklandılar ve Kutluk Devleti kuruldu. ilteriş, ili toparlayan düzenleyen demektir. Türklerde il devlet demektir.

Bilge Kağan dönemi II.Göktürk devleti olan Kutluk Devleti için en parlak dönem olmuştur. Kardeşi Kültigin ile beraber ülkeyi yönetmiştir.

Vezir Tonyukuk , meşhur Türk devlet adamlarından biridir. isminin manası ilginçtir. (Elbisesi kirli adam)

Yazıyı ilk defa kullanan Türk devleti Kutluk devletidir. Bize bıraktıkları Orhun Kitabeleri Türk tarihinin ilk yazılı belgeleri kabul edilmektedir.

Kullanılan alfabe Göktürk alfabesidir. Kitabelere baktığımızda Türklerle ilgili önemli anlatımlar mevcuttur. Özellikle de Türklerin bağımsızlık mücadelelerini anlatması ve sosyal devlet anlayışını ön plana çıkarması Türklerin milliyetçi bir karakter taşıdıklarını gösterir.

Uygurlar – ilk türk devletleri

Türk devletlerinin yarı göçebe olduklarını biliyorsunuz. Türk tarihinde bu yaşam şeklini terkeden ve şehirler kuran ilk türk devleti ise Uygurlar’dır. Göktürklere son veren Uygurlar bu bölgede yeni bir devlet kurdular.

Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kurulmuş olan Uygur devletinin ilk başkenti Ötüken olsa da yerleşik hayata geçişleri ile beraber Karabalsagun başkent olmuştur.

Yerleşik hayata geçmiş ve ilk kez tarımla uğraşmışlardır.

Sulama kanalları yapmışlardır. İbadet etmek için mabedler yapmışlardır.

Mani dinini benimsemişler ve bundan dolayı et yemeyi bırakmışlardır. Bu sebeple savaşçı özelliklerini kaybettiklerini düşünüyoruz.

Matbaayı kullanmış olan uygurların kendi alfabeleri de bulunmaktadır. Uygurlar Çinlilerden öğrendikleri hareketli matbaayı kullanmışlardır.

Karabalsagun yazıtlarının da sahipleri olan Uygurlar, Kırgız saldırıları sonucunda yıkılmış ve yerine Kırgız türk devleti kurulmuştur.

Kırgızlar

Kırgızlar, Uygurları yıkarak bu topraklar üzerinde devletleşmeyi başardılar.

Moğol Hakimiyetine giren ilk türk devleti olarak bilinmektedir.

Manas Destanı, Kırgız Türklerinin yazdığı bir destandır ve 500 bin beyitten oluşmaktadır. Dünyanın en uzun destanı kabul edilir.

Hazarlar

Hazarlar, Hazar denizine isimlerini vermiş bir Türk topluluğudur.

Tarihte Yahudiliği kabul eden ilk türk devleti dir. Tabii ki son  yahudi türk devleti olduğunu belirtmekte fayda görüyoruz. İslamiyete büyük zararlar vermiş ve islam ordularını durdurmuşlardır.

İslam ordularına karşı savaşan ve Hz. Osman döneminde islam ordularını durduran Türkler, Hazar Türkleridir. İslamiyetin Kafkaslar’da yayılmasını böylece engellemişlerdir.

Pax Hazarian adı verilen Hazar barışı yaşanmıştır. Hazarlar tüm dinlere saygı duymuş , hatta 3 semavi dinin din adamlarını aynı anda ülkelerinde bulundurarak davalarına kendi din adamlarının bakmasına olanak sağlamışlardır.

Hazar Türk Devleti Rus Knezliklerinin saldırıları sonucunda yıkılmıştır.

Bulgarlar

Bulgarlar, Avrupa’da yaşayan ve islamiyeti kabul eden ilk türk devleti dir. İtil ve Tuna Bulgarları olarak ikiye ayrılmaktadır.

Tuna Bulgarları Hristiyanlığı kabul ederken , İtil Bulgarları islamiyeti benimsemişlerdir.

Bulgarlar zaman içerisinde Türk kimliklerini kaybederek Slavlaşmış unsurlardandır.

Karluklar

Türk boyları arasında islamiyeti kabul eden İlk Türk Topluluğu olarak bilinmektedir. Karluk Türkleri daha sonra Karahanlılar Devleti’nin kuruluşunda etkili olan boylar arasında yerini alacaktır ve Orta Asya’daki ilk müslüman türk devleti olmalarını sağlayacaktır.

Karluk boyu Talas savaşında Müslüman Araplara yardım ederek Orta Asya’nın Çin egemenliğine girmesini engellemek istemiştir.

Bu savaş sonucunda islamiyeti tanıdıkları ve kabul ettiklerini düşünülmektedir.

Macarlar

Macarlar, Volga nehri kenarında yerleşmiş olan ve Slav unsurları arasında eriyen bir Türk kavmidir. Ugor, Onogur , Kavar ve Hun Türklerinden müteşekkil oldukları düşünülmektedir.

Özellikle Göktürk Kağanlığı topraklarında yaşadığı düşünülen bu halk dağılma sürecinde bu bölgeye yerleşmiştir. Macarlar Hristiyan bir uygarlıktır ve günümüzde Türklük ile olan ilişkilerini koparmışlardır. Tarihte ilk Türklük araştırması enstitüsünü de Macarların açtığı bir vakıadır.

Günümüzde Avrupa birliği üyeliğini 2004’ten beri sürdürmektedirler. Özellikle Avusturya – Macaristan döneminde bu imparatorluğun boyunduruğunda yaşamış olsalar da 1.Dünya savaşında kopmuşlardır.

Türgişler

Uygur Türkleri’ni yerleşik hayata geçen ilk türk devleti olarak biliyoruz ve Uygurlar’dan sonra yerleşik hayatı benimseyen ikinci devlet ise Türkler arasında Türgişlerdir.

Türgişler döneminde para basıldığını biliyoruz ancak Göktürk’lere ait paralar bulununca bilgimiz parayı kullanan ilk Türk devletinin Göktürkler olduğu konusunda tazelendi.

İslamiyetin Orta Asya’da yayılmasını engellemek için araplarla savaşan Türgişler bunda başarılı olmuşlardır.

ilk türk devletleri – Oğuz Yabgu Devleti

10.YY’da Hazar denizi etrafında bir türk devleti kuran Oğuz yabgu devletinin kumanlar ile mücadeleleri destanlara konu olmuştur. Bununla beraber Hazarlar ile aralarında savaş eksik olmazdı. Bunu ibn-i Fadlan ve Mesudi isimli tarihçilerin yazdıklarından anlıyoruz. Kaşgarlı Mahmud ise Çiğil boyları ile kıyasıya bir düşmanlık olduğundan bahseder. İç mücadeleler neticesinde dağılması akabinde 24 Oğuz boyu çeşitli bölgelere yayılmıştır.

Akhunlar

Eftalitler olarak da bilinirler.  Çinliler Akhunlara “Yeta” demişlerdir. Arapların “Haytal” olarak ifade ettikleri bu Türk devletine Bizanslılar Eftalit demişlerdir. Afganistan bölgesinde kurulmuş ve  İpek yoluna hakim olmuşlardır.

Göktürkler ve Sasaniler Akhunlar’a karşı birleşmişlerdir. Bunun sonucunda da Akhun topraklarını aralarında pay etmişlerdir.

Kıpçaklar veya Kumanlar

Kumanlar, sarımtırak bir Türk devletidir. Türk boyları arasında en yakışıklı olanı olarak bilinirler.

Zamanla Moğol egemenliğine girmişlerdir.

Kuman – Oğuz mücadelesi dede korkut hikayelerine konu olmuştur.

Ruslar’la da mücadele etmişlerdir.

Tarih konu anlatımı diğer konular için tıkla

Türk tarihini elbette sınırlı başlıklar altında incelemek eksik kalacaktır. Ancak mevcut araştırmalar her gün tazeleniyor ve araştırmak gerekiyor. Bu noktada değişmez bilgi yoktur. Ancak genel hatlarıyla bildiğimiz gerçekleri yukarıda anlattık. 

Türk tarihini araştırmak isteyen arkadaşlar için  

İlber Ortaylı ve Halil İnalcık gibi duayenler rehber nitelikte olacaktır. Ayrıca Fuad Köprülü’nün çalışmaları da incelenmelidir. Hiçbir zaman tek bir kaynak ile yetinmemeliyiz. Türk tarihinin araştırılması ve geliştirilmesi objektif olmakla mümkün olacaktır.

Moğol İmparatorluğu

Türk tarihi kapsamında olmasa da Türk tarihine doğrudan etki eden Moğol imparatorluğunu incelemekte fayda görüyorum. Şüphesiz Moğollar ve özelde Moğol ilhanlıları , Anadolu tarihi üzerinde derin izler bırakmışlardır. Bu noktadan hemen önce Cengiz Han ve kurmaya çalıştığı yeni dünya düzeni de Türkleri zor durumda bırakmıştır.

Yesügey Bahadır oğlu Temuçin , geleceğin  Cengiz Han’ı olacaktı. Onon Nehri yakınlarında dünyaya gelen  Temuçin isminin manası ile “Demirci” idi. Demirci Temuçin dünyaya geldiği yıllarda Moğollar bir orman kavmi olarak sönük bir dönemi yaşıyorlardı.

Babasının ölümü üzerine çok zor yıllar geçirdi ve kabilesi tarafından da dışlanınca annes ve kardeşleri ile birlikte hayatta kalma mücadelesi verdi. Bu mücadelenin çok zor olduğu tüm kaynaklarda aynı oranda yazmaktadır. Ancak bu mücadelenin zorluğu ile yeniden tahta geçişi arasında bir kopukluk görüyoruz. Tek başına böyle bir olay mümkün olmadığına göre şüphesiz terkedilişi bir muammaya dayanmaktadır.

Neticede tahtı ele geçiren Cengiz Han tüm Moğol kabilelerini tek bayrak altında toplamayı başarmıştır. Bunu yaparken kankardeşi Camoka ile savaşmaktan da çekinmemiştir.

Moğol Yayılışı

Cengiz Han Moğolları düzene koyduktan sonra Çin seferi öncesinde Uygur ve  Karlukları bozguna uğratarak Çin seferi hazırlıklarına başladı. Pekin’i ele geçirerek Çin’i talan ettiler. Kin hanedanı bozguna uğradı ve Çin Denizine kadar olan her yer istila edildi. Çin vergi talebini çok ağır ödedi.

Cengiz Han Çin’de elde ettiği bütün değerli madenleri de ülkesine taşıdı ve servetine servet kattı. Karahıtaylar üzerine yürüdükten sonra bu topluluğa da son verdi ve Harezmşahlara doğru yöneldi. Ancak Harezmşahların gücünden çekinmesi üzerine seferi  erteledi.

Ancak Otrar valisinin Moğol kervanlarına el koyması  ve malları gaspetmesine üzerine Otrar kenti Moğol katliamını iliklerine kadar hissetti. Tarihe Otrar faciası olarak geçen bu olayda büyük trajediler yaşandı.

Şüphesiz bu olayda Harezmşahın elçileri öldürmesi ve hakaret amacıyla sakallarını kesmesinin büyük etkisi vardır. Ancak asıl amacın ekonomi olduğunu unutmamak gerekiyor.

Cengiz Han büyük seferlerden sonra Kıpçak bozkırları ve İran’ı fethetti  ve yaşamına 1227 yılında veda etti. Vasiyeti üzerine ise oğlu Ögeday kurultayda Büyük Han seçildi. Torunları Kuyuk, Mengü ve Kubilay ise daha sonra tahta geçtiler. Kubilay zamanında Çin’le mücadeleler edildi.

Kubilay Çin’de Çin-Moğol İmparatorluğu kurdu.

İlk Türk Devletleri , Moğollar ve Din

Moğollar Gök Tanrı inancına sahip olmakla beraber çeşitli dinlere inanmış hatta dinsiz bir politika gütmüşlerdir. Özellikle devlet yasalarını Cengiz Han yasalarına dayandırmışlardır. Din, moğollarda şüphesiz ikinci plandadır.

Moğollar dinlere saygılı davranmakla beraber yer yer dinlere büyük zararlar vermişlerdir. Özellikle de islama verdikleri zararlar açıktır. Moğol orduları islam devletlerini ve Türk – İslam devletlerini bozguna uğratmış ve kütüphaneleri ateşe vererek bilgi birikimini büyük ölçüde tahrip etmişlerdir.

İlk türk devletleri arasında özellikle uygurlara darbe vurmuşlardır.

Bu duruma bakıldığında aslında tuhaf gelse de uygurlara devlet içinde önemli görevler vermiş ve zamanla moğol ordularının içinde türk askerlere yer vermişlerdir. Türkler ile moğollar bu sebeple iç içe düşünülmüştür. Özellikle de Çin orduları bir görmektedir.

Türk Halklarının Mitolojisi

Türk halklarının mitolojisi veya kısaca Türk mitolojisi , modern Türk halklarının zengin manevi kültürünün en önemli ve gerekli unsurlarından biridir. Mitolojik dönemin başlangıcında, ataların uzak geçmişte kurdukları geleneklere kesin inancı ve mutlak şekilde uyması sonucunda mitolojik toplumlarda bir çatışma veya düzensizlik yoktur; burada herkes aynı şeyi düşünür ve davranır, atalarının mitlerde aynı sembolik imgelerine inanır. 

Türk mitolojisinde totemizm izleri görülmektedir. Bu , tanınmış araştırmacı Bahaddin Ogel tarafından “Türk mitolojisi” kitabı ile doğrulanmıştır. Bir zamanlar Türkler arasında var olan çeşitli totemlerin izleri hakkında ayrıntılı bilgi veren yazar , Çin kaynaklarına göre , Gokturk eyaletinde ve Altay Dağlarında yaşayan Tartush Türklerinin atasının “kurt kafalı bir adam” olduğunu belirtiyor . Ona göre, bu eski Türk totemizminin bir izi olarak düşünülmelidir . Türklerin kurt hakkındaki inançlarına değinen araştırmacı, eski Türklerin totemlerinden biri olarak kurt hakkında kapsamlı bir şekilde konuştu. V.Habiboğlu, Türk halklarının zoomorfik hayal gücünde kurt toteminin özel yerini de kaydetti ve verdiği örneklere dayanarak ayrıntılı olarak inceledi  .

Eski Türklerin ruh, ölümsüzlüğü ve diğer dünyanın varlığı hakkında çok çeşitli animasyon fikirleri vardı. Örneğin Yakutlar, ölülerin ruhuyla ilgili çeşitli adetlere sahipti. Bu geleneklerden biri “kut arrari” – “özel kut” olarak adlandırıldı ve ölen kişinin kendisine yakın insanların “ruhunu” aldığına inanıyordu. Sayan-Altay Türklerine göre ölüler tamamen yok olmuyor. Khakass’a göre, “bir yetişkin öldüğünde akrabalarıyla ilgilenmelidir, çünkü ruhu her zaman onlarla beraberdir.”

Türk Tanrıları – Büyük Tanrılar

Gök Tengri – Gökyüzünün Tanrısı. Her şeyin yaratıcısı. Tengri, gök küresini kontrol eden Türk panteonunun ana tanrısıydı.

Kayra (veya Kaira) – Evrenin Yüce Tanrısı. Türk mitolojisinde Tanrı’nın Ruhu ve yaratıcı tanrıdır. Gökyüzü ilahının oğlu (Gök Tengri).

Erlik veya Erklik-Erklikhan – Ölülerin ve yeraltı dünyasının tanrısı . Panteondaki orijinal tanrılardan biri, Tengriizm’de kötü tanrı olarak varlığını sürdürdü ( Zerdüştlük’teki gibi ).

Ulgan (veya Ülgen) – Yardımseverlik tanrısı. Kaira’nın oğlu. O bir Türk ve Moğol yaratıcısıdır.

Mergen – Bilgelik tanrısı. Kaira’nın oğlu. O bolluk ve bilginin bir Türk tanrısıdır.

Kyzaghan – Avrupa Hunlarının savaş tanrısı . İlk Türklerin savaş tanrısı yoktu. Kyzaghan, Kayra’nın oğlu ve Ulgan’ın erkek kardeşidir.

Umay veya Umai – Doğurganlık tanrıçası. Bekaret tanrıçasıdır ve kadınlar, anneler ve çocuklar ile ilgilidir.

Kubai – Doğum ve çocuk tanrıçası. Doğum yapan kadınları korur. Çocuklara ruh verir.

Koyash veya Kuyash – Güneş Tanrısı. Koyash, Gök Tengri “Gökyüzü Tanrısı” ve Dünya Tanrıçası’nın oğludur.

Ak Ana – Yaratılış tanrıçası. Ak Ana, Türk halkının ilk yaratıcısı tanrıçasıdır. Aynı zamanda suyun tanrıçası olarak da bilinir.

Ay Ata – Ay Tanrısı. Mitolojiye göre, o bir ay tanrısı ve Gun Ana ile gökyüzünün altıncı katında yaşıyor.

Gun Ana – Güneş Tanrıçası. Kazak ve Kırgız mitolojilerinde tanrıça olarak muamele gören yaygın Türk güneş tanrısıdır.

Yel Ana – rüzgar tanrıçası. Macar folklorunda “rüzgar kraliçesi” olarak da anılır.

Yel Ata – rüzgar tanrısı. Macar folklorunda “rüzgar kralı” olarak da anılır.

Burkut – Kartal Tanrısı. Kartal tanrısı Burkut güneşi ve gücü sembolize eder.

Öd Tengri veya Öd-Ögöd – Zamanın tanrısı. Türk mitolojisinde zamanın kişileşmesi olarak görülür. Genellikle zaman atı ve Ödlek ile görülür

Boz Tengri – Tanrı çoğunlukla toprak tanrısı ve bozkır olarak görülür

Aisyt – Güzellik tanrıçası. Ayrıca Sibirya’dan Yakut halkının ana tanrıçası.

Su Ana – Su tanrıçası. Su Ana’nın peri gibi bir yüzü olan çıplak bir genç kadın olarak görüldüğü söyleniyor.

Su Ata – su tanrısı. Kurbağa benzeri bir yüzü, yeşilimsi sakalı, vücudu yosun ve muck ile kaplı yaşlı bir adam olarak görünür.

Od Ana – Ateş tanrıçası. Ayrıca evlilik tanrıçası olarak da adlandırılır. Moğol folklorunda “ateş kraliçesi” olarak anılır.

Od Ata – Ateş tanrısı. Moğol folklorunda Od Khan “ateş kralı” olarak anılır. Moğolistan’ın şamanistik geleneklerinde bir ateş ruhudur.

Yer Tanry – Toprak Tanrıçası / Tanrı. Bir doğurganlık tanrıçası olarak, bitkileri ve bolluğu veren olarak kabul edildi.

Etugen – Dünya Tanrıçası. Adı, dünyanın kutsal dağı Ötüken ve eski Türklerin doğurganlık tanrıçası. [1]

Hurmuz [2] [3] veya Kurmez – ruhların tanrısı. Ayrıca 55 tanrının şefi olarak tanımlanan Moğol mitolojisinde ve şamanizminde bir tanrıdır.

Jaiyk – Nehirlerin tanrısı. Daha önce Altay mitolojisinde Dayık olarak bilinen Türk panteonunda bir tanrıdır. 17 ırmağın kavşağında yaşamaktadır.

Alaz – Türk mitolojisinde ateş tanrısı. Alas-Batyr veya bazen Alaz Han olarak da bilinir .

Baianai – Av Tanrıçası. Ayrıca ormanların ve neşenin Yakut tanrıçasıdır.

Kailyn – Krallar ve Kraliçeler Tanrıçası. İyi bir kral veya Kraliçe bulmak için kontrol altında